Οι Βαλκανικοί πόλεμοι και το σοσιαλιστικό κίνημα στα Βαλκάνια (μέρος 2ο)

Του Δημήτρη Αστερίου

Η Βαλκανική Δημοκρατική Ομοσπονδία

Από τις απαρχές του το σοσιαλιστικό κίνημα των βαλκανικών χωρών είχε ζυμωθεί με το ζήτημα της ενότητας των βαλκανικών λαών. Η πάλη για την ενότητα των βαλκανικών λαών εκφράστηκε με τον στόχο της Βαλκανικής Δημοκρατικής Ομοσπονδίας. 

Η 1η Βαλκανική Σοσιαλιστική Συνδιάσκεψη πραγματοποιήθηκε στο Βελιγράδι από τις 7 έως τις 9 Ιανουαρίου 1910 με τη συμμετοχή αντιπροσωπειών από τη Βουλγαρία, τη Σερβία, τη Ρουμανία, το Μαυροβούνιο, την Τουρκία και τις σλαβικές περιοχές της Αυστροουγγαρίας. Από την Ελλάδα δεν πήρε μέρος καμιά σοσιαλιστική ομάδα, η δε σοσιαλιστική εργατική οργάνωση Φεντερασιόν της Θεσσαλονίκης δεν μπόρεσε να συμμετάσχει λόγω των αντιρρήσεων των Βούλγαρων «στενών» σοσιαλιστών. Η συνδιάσκεψη πήρε θέση υπέρ του δικαιώματος των λαών για αυτοδιάθεση και υπέρ της δημιουργίας της Βαλκανικής Δημοκρατικής Ομοσπονδίας. Η Βαλκανική Δημοκρατική Ομοσπονδία θεωρήθηκε ο αποτελεσματικότερος τρόπος για την επίλυση του προβλήματος των εθνοτήτων και τον εκδημοκρατισμό των βαλκανικών χωρών. Η Σοσιαλιστική Συνδιάσκεψη της Κοπεγχάγης το 1910 υιοθέτησε παρόμοια θέση.

Η επανάσταση των Νεοτούρκων το 1908 έγινε αρχικά αποδεκτή και αντιμετωπίστηκε θετικά τόσο από τη 2η Διεθνή όσο και από την πλειονότητα των Βαλκάνιων σοσιαλιστών. Πολλοί πίστεψαν ότι οι Νεότουρκοι θα συνέβαλαν στη διαφύλαξη της ειρήνης και θα προχωρούσαν σε δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις στο οθωμανικό κράτος. Το 1909 ο Κριστιάν Ρακόφσκι έγραφε: «έχω αγωνιστεί και θα συνεχίσω να αγωνίζομαι για την παγίωση του νέου καθεστώτος στην Τουρκία.»⁴

 

Το καλοκαίρι του 1915 (19 έως 22 Αυγούστου) συνέρχεται στο Βουκουρέστι η 2η Βαλκανική Σοσιαλιστική Συνδιάσκεψη. Σε αυτή συμμετέχει η Φεντερασιόν της Θεσσαλονίκης αντιπροσωπευόμενη από τον Α. Δ. Σίδερη. Ο ηγέτης του Βουλγαρικού Σοσιαλιστικού Κόμματος των «στενών», Δ. Μπλαγκόεφ, πρότεινε τον ανασχηματισμό της Διεθνούς με βάση τη συνεχή ταξική πάλη, τον διεθνιστικό σοσιαλισμό και την ανειρήνευτη πάλη κατά του οπορτουνισμού, του σοβινισμού και των άλλων παρεκκλίσεων της Διεθνούς. Οι προτάσεις του δεν έγιναν δεκτές.

Το ιδρυτικό συνέδριο του ΣΕΚΕ το 1918 υιοθέτησε το ψήφισμα «Περί της ιδρύσεως Βαλκανικής Δημοκρατικής Ομοσπονδίας» το οποίο δηλώνει:

«… Ότι η πάλη των τάξεων η διεξαγομένη υπό του προλεταριάτου της Βαλκανικής δυσχεραίνεται συνεπεία της εξωτερικής πολιτικής της αστικής τάξεως των Βαλκανίων και των Μ. Δυνάμεων.

Ότι η οικονομική, πολιτική και κοινωνική πρόοδος των βαλκανικών χωρών εμποδίζεται από τας κυριάρχους τάξεις που θέλουν εκάστη την πολιτικήν ηγεμονίαν επί ζημία του γείτονος απογυμνωμένου των εδαφών του.

Ότι εις αυτήν την αιτίαν της αντιδραστικής πολιτικής εσωτερικής αφορμής προστίθεται μία αιτία εξωτερικής αφορμής, δηλ. η ιμπεριαλιστική πολιτική των Μ. Δυνάμεων εις τα Βαλκάνια που είναι γι’ αυτές ένα έδαφος επιθυμητόν εξ αιτίας του πλούτου των και της γεωγραφικής των θέσεως.

Ότι η πολιτική της επιρροής και της κατακτήσεως των Μ. Δυνάμεων διευκολύνεται εκ της διαιρέσεως της Βαλκανικής χερσονήσου εις πολλά μικρά κράτη μεταμορφούμενα εις πολιτικούς πελάτας των Μ. Δυνάμεων που εκμεταλλεύονται τας επιθυμίας ηγεμονίας και τα κάνουν τυφλά των όργανα.

Ότι αι δυναστείαι και τα μοναρχικά συστήματα βοηθούν εις την ανάπτυξιν ιδιοτελούς εθνικισμού, πολιτικών μηχανορραφιών και γίνονται το στήριγμα του μιλιταριστικού παράγοντος. (…)

Το ελληνικόν Σοσιαλιστικόν Εργατικόν Κόμμα κρίνει ότι το καθήκον των σοσιαλιστικών κομμάτων της Βαλκανικής είναι: 1) Να πολεμήσουν κάθε ιμπεριαλιστικήν αξίωσιν των κυβερνήσεών των εις τον διακανονισμόν των εκκρεμών ζητημάτων καθόσον αυτά δύνανται να αναζωογονήσουν τα μίση και να διατηρήσουν την δυσπιστίαν και να γίνουν αφορμή μελλόντων πολέμων. 2) Να πολεμήσουν πάσαν συμμαχίαν των βαλκανικών λαών εποφθιαλμούσαν τα δικαιώματα και την ελευθερίαν άλλων βαλκανικών λαών και ήτις, μακράν του να επιφέρη την ένωσιν και συμφιλίωσιν προκαλεί καταστροφάς και χωρίς να παραδέχεται εδαφικάς μεταβολάς ως μέσον λύσεως του βαλκανικού προβλήματος, διακηρύττει ότι ο μόνος τρόπος ενώσεως μεταξύ των βαλκανικών λαών, δυνάμενος να εξασφαλίση την συνεννόησιν και διαρκή ειρήνη είναι η Βαλκανική δημοκρατική ομοσπονδία, στηριζομένη επί θεσμών εντελώς δημοκρατικών, εγγυουμένη την πλήρη και πραγματικήν πολιτικήν, εθνικήν και γλωσσικήν ελευθερία όλων των εθνοτήτων άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύματος και έχουσα ως κοινόν νομοθετικόν όργανον εκτός της κατά τόπους Βουλής, μίαν Βουλήν εκλεγομένην δια της καθολικής, ίσης και αμέσου ψηφοφορίας με αναλογικήν αντιπροσωπείαν και αυτοδιοίκησιν και έχουσα ως μέσον αμύνης την πολιτοφυλακήν….»⁵

 

Η ιδέα της Βαλκανικής Ομοσπονδίας έχει ιστορικές ρίζες.

Την τριετία 1875-1877 δραστηριοποιείται στη Γενεύη η μυστική εταιρεία Δημοκρατική Ομοσπονδία της Ανατολής. Σε αυτή συμμετέχουν ενεργά δύο πρώιμοι Έλληνες σοσιαλιστές, ο Παναγιώτης Πανάς και ο Παύλος Αργυριάδης. Οι διακηρύξεις της τυπώνονται σε όλες τις βαλκανικές γλώσσες και κυκλοφορούν χέρι με χέρι στις βαλκανικές χώρες και κυρίως στους υπόδουλους πληθυσμούς της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η προγραμματική διακήρυξη της Δημοκρατικής Ομοσπονδίας της Ανατολής δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Εργάτης, την οποία διηύθυνε ο Παναγιώτης Πανάς.

«Έλληνες, Αλβανοί, Σέρβοι, Ρωμούνοι, Βούλγαροι, φυλαί ελληνικαί, σλαβικαί, λατινικαί, ταταρικαί, όσαι κατοικείτε τας ευρείας χώρας, τας περιλαμβανομένας μεταξύ των τριών θαλασσών, του Ευξείνου, της Μεσογείου και της Αδριατικής, και εκτεινομένας από των Άλπεων και των Καρπαθίων μέχρι της Κρήτης και της Κύπρου, ενωθείτε. Αποτινάξατε τον επιβαρύνοντα τον τράχηλόν σας ζυγόν και υπό την σημαίαν της ελευθερίας ανιδρύσατε δημοκρατικήν ομοσπονδίαν, ήτις και μόνη δύναται να εξασφαλίση το μέλλον της Ανατολής.»⁶

 

Αυτές οι ιδέες  της μυστικής εταιρείας αποτελούν συνέχεια του οραματισμού του Ρήγα για την απελευθέρωση των λαών από τον οθωμανικό ζυγό και για την ένωσή τους. 

Με την έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων η Φεντερασιόν της Θεσσαλονίκης, μένοντας πιστή στις αποφάσεις της Βαλκανικής Σοσιαλιστικής Συνδιάσκεψης του 1910 και στις αποφάσεις της 2 Διεθνούς, τάχθηκε κατά της ιμπεριαλιστικής πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων, υπέρ του δικαιώματος των λαών για ελεύθερη αυτοδιάθεση και υπέρ της Βαλκανικής Ομοσπονδίας. Οι θέσεις της Φεντερασιόν απέβλεπαν στον εκσυγχρονισμό μέσω μεταρρυθμίσεων, που δεν προϋπέθετε τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Για τη Φεντερασιόν, η οριστική λύση του εθνικού ζητήματος θα ερχόταν μετά την κατάλυση του οθωμανικού απολυταρχισμού και τη νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης. Πρώτος στόχος της ήταν η κατάργηση του ανατολικού δεσποτισμού και της οθωμανικής φεουδαρχίας. Για αυτό, σε διαφορά με τους Βούλγαρους σοσιαλιστές, από την πρώτη ημέρα της νεοτουρκικής επανάστασης η Φεντερασιόν είχε υποστηρίξει τους Νεότουρκους.

Οι Έλληνες σοσιαλιστές της Παλαιάς Ελλάδας διακρίνονται για τις συγκεχυμένες και αντιφατικές απόψεις τους. Όμως κοινή θέση των Ελλήνων σοσιαλιστών ήταν η υποστήριξη της ένωσης των χωρών της Χερσονήσου του Αίμου σε μια Δημοκρατική Βαλκανική Ομοσπονδία. Αυτή η θέση περιλαμβάνεται τόσο στο πρόγραμμα του Συνδέσμου των Εργατικών Τάξεων του Πλάτωνα Δρακούλη όσο και στο πρόγραμμα του Σοσιαλιστικού Κέντρου της Αθήνας του Ν. Γιαννιού. 

Σε ένα υπόμνημα της Φεντερασιόν προς το Γραφείο της Β΄ Σοσιαλιστικής Εργατικής Διεθνούς το 1913, το οποίο φέρει την υπογραφή «Ένας Βαλκάνιος» και περιέχει πολλά στοιχεία και εκτιμήσεις για την πληθυσμιακή και κοινωνικοπολιτική κατάσταση στη Μακεδονία και τη Θράκη, διατυπώνεται η εξής θέση:

«Μπορούμε να διαβεβαιώσουμε ότι η μοιρασιά των ευρωπαϊκών εδαφών της Τουρκίας, μ’ οποιονδήποτε τρόπο κι αν γίνει, θα προκαλέσει εθνικούς ανταγωνισμούς οξύτερους από εκείνους που είχαν ξεσπάσει ακόμη και κάτω από την βασιλεία του Αβδούλ Χαμίτ. Μπορούμε ακόμη να βεβαιώσουμε ότι το μοίρασμα αυτό θα παρεμποδίσει την οικονομική, πολιτική και κοινωνική ανάπτυξη των διαφόρων τάξεων του πληθυσμού και ειδικά της εργατικής τάξης, θα συμβάλει στην ενίσχυση της αντίδρασης και του μιλιταρισμού σε όλες τις βαλκανικές χώρες, θα δημιουργήσει μια κατάσταση εξαιρετικά επικίνδυνη για τη διατήρηση της βαλκανικής ειρήνης και, τέλος, θα αποτελεί διαρκή κίνδυνο για την ευρωπαϊκή ειρήνη. (…) Δεδομένου ότι η κατάσταση είναι όπως την περιγράφουμε, πιστεύουμε ότι για τις επαρχίες της ευρωπαϊκής Τουρκίας η υιοθέτηση της λύσης διανομή σημαίνει να καταδικαστούν ολόκληρες εθνικότητες σε εθνική εξολόθρευση και να δημιουργηθεί στις επαρχίες αυτές μια κατάσταση χίλιες φορές πιο απαράδεκτη από εκείνη που επικρατούσε επί τουρκικού καθεστώτος. Για το συμφέρον των ιθαγενών πληθυσμών, σ’ οποιαδήποτε εθνότητα κι αν ανήκουν, για το συμφέρον της γενικότερης ανάπτυξης αυτών των επαρχιών, για το συμφέρον της δημοκρατίας στη Βουλγαρία, Ελλάδα και Σερβία, για το συμφέρον της ειρήνης στα Βαλκάνια, όπως και για το συμφέρον της ευρωπαϊκής δημοκρατίας και της παγκόσμιας ειρήνης, στις περιοχές αυτές πρέπει να συσταθούν ένας ή δύο πολιτικοί οργανισμοί. Στις επαρχίες αυτές πρέπει να δημιουργηθεί ένα αυτόνομο καθεστώς, ολότελα ανεξάρτητο σε σχέση με τις γειτονικές χώρες, καθεστώς εγγυημένο από διεθνές σύμφωνο. Ιδού η λύση που προτείνουμε.»⁷

Ο Λένιν για τους Βαλκανικούς πολέμους

Mε το ξέσπασμα των Βαλκανικών πολέμων ο Λένιν εκτιμά πως η απελευθέρωση των βαλκανικών λαών από τον οθωμανικό ζυγό αποτελεί θετικό βήμα στην κατεύθυνση λύσης του εθνικού προβλήματος.

«Η συντριβή της Τουρκίας είναι αναμφισβήτητη. Οι νίκες των βαλκανικών κρατών της τετραμερούς συμμαχίας (Σερβίας, Βουλγαρίας, Μαυροβουνίου, Ελλάδας) είναι τεράστιες. Η συμμαχία των τεσσάρων αυτών κρατών είναι γεγονός. “Τα Βαλκάνια στους βαλκανικούς λαούς” -αυτό έχει επιτευχθεί πια. (…) Το εθνικό ζήτημα στα Βαλκάνια σημείωσε ένα τεράστιο βήμα μπροστά προς τη λύση του. Τώρα απ’ όλη την Ανατολική Ευρώπη μονάχα η Ρωσία παραμένει το πιο καθυστερημένο κράτος. Παρόλο που στα Βαλκάνια δημιουργήθηκε συμμαχία μοναρχιών κι’ όχι συμμαχία δημοκρατιών, παρόλο που πραγματοποιήθηκε συμμαχία χάρη στον πόλεμο κι’ όχι χάρη στην επανάσταση, παρόλα αυτά, έγινε ένα μεγάλο βήμα μπροστά προς την εξάλειψη των υπολειμμάτων του μεσαίωνα σ’ ολόκληρη την Ανατολική Ευρώπη. (…) Και στη Δυτική Ευρώπη το προλεταριάτο όλο και δυνατότερα διακηρύσσει το σύνθημα: Καμιά επέμβαση! Τα Βαλκάνια στους βαλκανικούς λαούς!»⁸

 

Ο Λένιν δεν μένει προσκολλημένος σε αφηρημένα σχήματα, αλλά απαντά με θετικό τρόπο στα προβλήματα που είχε μπροστά του το σοσιαλιστικό εργατικό κίνημα της εποχής του. Απαντώντας με συγκεκριμένο τρόπο στο έδαφος των συμφερόντων της εργατικής τάξης, συνδέει το εθνικό ζήτημα με τα καθήκοντα της προλεταριακής επανάστασης. 

 

«Οι αστικές εφημερίδες, αρχίζοντας από τη “Νόβογε Βρέμια“ και τελειώνοντας στη ”Ρετς“, μιλούν για εθνική απελευθέρωση στα Βαλκάνια, παρασιωπώντας την οικονομική απελευθέρωση. Ενώ στην πραγματικότητα ακριβώς αυτό το τελευταίο είναι το κύριο. (…) Αντίθετα, η εργατική δημοκρατία αυτή μόνο υπερασπίζει την πραγματική και πλήρη απελευθέρωση των βαλκανικών λαών. Μόνο η ολοκληρωτική οικονομική και πολιτική απελευθέρωση των αγροτών όλων των βαλκανικών εθνοτήτων μπορεί να εξαφανίσει κάθε δυνατότητα οποιασδήποτε εθνικής καταπίεσης.»⁹

***

Η προσπάθεια να ξανατεθεί το ζήτημα της Βαλκανικής Ομοσπονδίας από τη Βαλκανική Κομμουνιστική Ομοσπονδία και την Κομμουνιστική Διεθνή δεν ευοδώθηκαν. Τα λάθη που έγιναν από την ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς μετά το 5ο συνέδριό της, η οποία δεν πήρε υπόψη της τις αλλαγές που είχαν συντελεστεί (εδραίωση εθνικών κρατών στα Βαλκάνια, πληθυσμιακές αλλαγές, κλπ.) και υπερτίμησε τη σημασία των Βαλκανίων και κυρίως της Βουλγαρίας ως προς τις επαναστατικές εξελίξεις, οι εσφαλμένες συμμαχίες και τα εσφαλμένα συνθήματα συνέβαλαν στο να μην έχει συνέχεια η υπόθεση της Βαλκανικής Ομοσπονδίας.

Σημειώσεις

1 Έdouard Driault, Το Ανατολικό Ζήτημα, μετάφραση Λίνα Σταματιάδη, εκδ. Κάτοπτρο/Ιστορητής, Αθήνα, 2000, τ. Α΄, σ. 304-305.

2 Barbara Jelavich, Iστορία των Βαλκανίων, μετάφραση Σταυρούλα Γιαννοπούλου, εκδ. Πολύτροπον, Αθήνα, 2006, τ. ΙΙ, σ. 41.

3 Παρατίθεται στο Κοινωνιολογικόν και Πολιτικόν Λεξικόν, εκδ. Ο «Ανεξάρτητος», Εν Αθήναις, 1933, σ. 2.975.

4 Μ. Reberioux & G. Haupt, “Le socialisme et la question coloniale avant 1914: L’attitude de l’Internationale”, Le Mouvement Social, αρ. 45, 1963, σ. 28. Παρατίθεται στο Γεώργιος Β. Λεονταρίτης, Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, εκδ. Εξάντας, Αθήνα, 1978, σ. 35.

5 Παρατίθεται στο Γιωργή Δ. Κατσούλη, Ιστορία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, εκδ. Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1976, τόμος Α, 1918-1922, σσ. 117-118.

6 Εργάτης, 24/9/1875. Παρατίθεται στο Μιχάλης Δημητρίου, Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα. Τόμος 1. Από τους ουτοπιστές στους μαρξιστές, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα, 1985, σ. 31.

7 Δημοσιεύεται στο περιοδικό Ο Πολίτης, τ. 28, Αύγουστος – Σεπτέμβιος 1979, σσ. 42, 49.

8 Β. Ι. Λένιν, Ένα καινούργιο κεφάλαιο της παγκόσμιας ιστορίας, Άπαντα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, τ. 22, σσ. 160-161.Τα πλάγια στο πρωτότυπο.

9 Β. Ι. Λένιν, Η κοινωνική σημασία των σερβοβουλγαρικών νικών, Άπαντα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, τ. 22, σσ. 194-195.Τα πλάγια στο πρωτότυπο.

Δημοσιεύτηκε στη Μαρξιστική Σκέψη, τ. 11, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2013.